نگاهی به سیر تاریخی «عنوان و عنوان‌گذاری» در ادبیات منظوم فارسی
الموضوعات :علی محمدی 1 , طاهره قاسمی دورآبادی 2
1 - دانشگاه بوعلی سینای همدان
2 - دانشگاه بوعلی سینا
الکلمات المفتاحية: عنوان, عنوان‌گذاری, نظم فارسی, بررسی تاریخی, شعر سنتی. ,
ملخص المقالة :
باید گفت: امروزه «عنوان» جزء ضروری یک متن است و دلالت‌های بسیاری دارد که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. می‌توانیم بگوییم که کتاب‌ها در همه‌ی زمان‌ها، عنوان داشته‌اند. با این حال، از آن جا که اشعار شاعران در یک مجموعه تحت عنوان «دیوان» تهیه می‌شدند؛ شاعران شعرهای خود را نام‌گذاری نمی‌کردند. اگر گاهی شعری نام‌گذاری می‌شد، این شاعر نبود که عنوان آن را تعیین می‌کرد، بلکه ناسخان، خوانندگان، تذکره نویسان، ناقدان، و مؤلفان آن عنوان را به شعرش می‌دادند. بی‌عنوانی شامل همه‌ی سروده‌ها نبوده است. گاهی برخی از قصیده‌ها و قطعه‌ها نام‌گذاری می‌شد. اما توجه به عنوان، به طور گسترده تقریباً از دوران بازگشت ادبی، هم زمان با آشنایی ایرانیان با غرب آغاز شد و از دوره‌ی مشروطه تا به امروز، این روند هم‌چنان ادامه دارد، تا این که اهمیت آن در حال حاضر به اوج خود رسیده است. این مقاله به بررسی سیر نام‌گذاری در ادبیات منظوم فارسی، تا دوره ی مشروطه می‌پردازد.
1ـ اخوت، احمد (1371)؛ دستور زبان داستان، چاپ اول، اصفهان، نشر فردا.
2ـ اسعد گرگانی، فخرالدین (1349): ویس و رامین، تصحیح ماگالی تودوا – الکساندر گواخاریا، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
3ـ اعتصامی، پروین (1372): دیوان اشعار، با مقدمه عبدالعظیم صاعدی، چاپ دوم، تهران: روایت.
4ـ امیر معزی (1362): کلیات دیوان، با مقدمه و تصحیح ناصر هیری، تهران: نشر مرزبان.
5ـ بیگ‌دلی آذری، محمد علی (1380): دیوان اشعار، مقدمه‌ی دکتر مظاهر مصفا، تهران: انتشارات سنایی.
6ـ بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1380): تاریخ بیهقی، بر اساس نسخه‌ی دکتر فیاض و نسخه‌ی «ادیب پیشاوری» و نسخه‌ی «غنی ــ فیاض)، مقدمه، توضیحات، تعلیقات و فهارس از منوچهر پژوه، جلد اول، چاپ دوم، تهران: انتشارات هیرمند.
7ـ بیدل دهلوی، عبدالقادر (1386): دیوان (غزلیات)، مقدمه و ویرایش محمد سرور مولایی، تهران، انتشارات علم.
8ـ تأثیر تبریزی، محسن (1373): دیوان اشعار، تصحیح دکتر امین پاشا اجلالی، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
9ـ جامی، عبدالرحمان (1370): مثنوی هفت اورنگ، به تصحیح و مقدمه آقا مرتضا مدرس گیلانی، چاپ ششم، تهران: انتشارات ناصر خسرو
10ـ جبلی، عبدالواسع (1361): دیوان اشعار، به کوشش ذبیح الله صفا، چاپ سوم، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات امیرکبیر.
11ـ خاقانی شروانی (1338): دیوان شعار، تصحیح و مقدمه و تعلیقات: دکتر ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
12ـ خواجوی کرمانی (1370): همای و همایون، با تصحیح کمال عینی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
13ـ ـــــــــــــــ (1350): گل و نوروز، با تصحیح کمال عینی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
14ـ حکمت، علی اصغر (1345): تاریخ ادیان، تهران: انتشارات این سینا.
15ـ داوری شیرازی(1370): دیوان داوری شیرازی ، به اهتمام نورانی وصال، چاپ اول، تهران: چاپ احمدی.
16ـ سعدی، مصلح الدین (1369): کلیات سعدی، به اهتمام محمد علی فروغی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
17ـ سلمان ساوجی (1348): جمشید و خورشید؛ به اهتمام ج. پ. آسموسن، فریدون وهمن؛ تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
18ـ سنایی غزنوی (1354): دیوان حکیم سنایی غزنوی، با مقدمه و حواشی و فهرست، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: انتشارات سنایی.
19ـ ـــــــــــ (1368): حدیقه الحقیقه؛ تصحیح و تحشیه از مدرس رضوی، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
20ـ شفیعی کدکنی، محمد رضا (1386): زمینه‌ی اجتماعی شعر فارسی، چاپ اول، تهران: نشر زمانه و اختران.
21ـ ـــــــــــــ ، ــــــــــــ (1383): ادوار شعر فارسی، تهران: سخن.
22ـ ـــــــــــــ ، ــــــــــــ (1376): موسیقی شعر، تهران: نشر آگه.
23ـ شهریار، محمد حسین (1386): دیوان اشعار، چاپ سی ام، تهران: انتشارات نگاه.
24ـ شمس لنگرودی (محمد تقی جواهری گیلانی)،(1370): تاریخ تحلیلی شعر نو، چهار جلد، تهران: نشر مرکز.
25ـ صفا، ذبیح الله (1371): تاریخ ادبیات در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
26ـ عارف قزوینی، میرزا ابوالقاسم (1342): کلیات دیوان، به اهتمام عبدالرحمان سیف آزاد، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
27ـ عروضی سمرقندی، احمد بن عمر (1372): چهار مقاله، تصحیح علامه محمد قزوینی، شرح لغات به اهتمام محمد معین، چاپ اول، تهران: انتشارات دیبا.
28ـ عصار تبریزی (1375): مهر و مشتری (عشق نامه)، مقدمه، تصحیح، توضیحات و تعلیقات دکتر رضا مصطفوی سبزواری، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
29ـ فاضل نراقی (1362): مثنوی تاقدیس، به همراه منتخبی از غزلیات عالم ربانی، به اهتمام حسن نراقی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
30ـ فردوسی،(1386): شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، چاپ دوم، تهران: مرکز دایرت‌المعارف بزرگ اسلامی.
31ـ فقیر دهلوی، میر شمس الدین (1354): واله و سلطان، به کوشش مهردخت برومند، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
32ـ قاآنی شیرازی (1336): دیوان حکیم قاآنی شیرازی، با تصحیح و مقدمه به قلم محمد جعفر محجوب، تهران: انتشارات امیرکبیر.
33ـ ملک الشعرای بهار (1358): دیوان اشعار؛ جلد اول، چاپ چهارم، تهران: نشر امیرکبیر.
34ـ مولانا، جلال الدین محمد (1371): مثنوی معنوی، مطابق با نسخه‌ی تصحیح شده ی رینولد نیکلسن، تهران : انتشارات نگاه و نشر علم.
35ـ نظامی گنجوی (1370): مخزن الاسرار، احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
36ـ النرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1363): تاریخ بخارا، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، تهران، توس.
37ـ نظامی گنجوی (1369): لیلی و مجنون، به تصحیح برات زنجانی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ تهران.
38ـ نیشابوری، عطار (1383): منطق الطیر؛ مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
39ـ لاهوتی، ابوالقاسم (1358)؛ دیوان اشعار، با کوشش و مقدمه‌ی احمد بشیری، تهران. امیرکبیر.
مقاله‌ها:
1.جلالی نایینی، سید محمدرضا (1390): «قدیم‌ترین کتاب مقدس قوم آریایی ادبیات مقدس هندو» مهر، شماره 4.
2.ربیع نتایج، سید علی اکبر (1388): «مبانی نام‌گذاری سوره‌ها در قرآن»، مجله زبان و علوم قرآن، شماره 5 و 6، سال دوم، بهار.
