سویه‌های معنادار واژه‌گزینی در خمسة نظامی
الموضوعات :
محمّد ایرانی
1
(دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی کرمانشاه )
فاطمه کلاهچیان
2
(استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی کرمانشاه )
زهرا منصوری
3
(دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی کرمانشاه )
الکلمات المفتاحية: واژه‌گزینی جهان‌بینی شاعر معانی تضمّنی خمسه نظامی گنجه‌ای,
ملخص المقالة :
بُعدی از کاوش در زبان شعر، بررسی گزینش واژگان شعری است. با تحقیق در چرایی گزینش واژگان می‌توان به مسائلی از دنیای درون و برون شاعر دست یافت که در واژگان شعرش نهان است. شخصیّت و روحیّات شاعر به عنوان مهم‌ترین عامل در گزینش واژگان شعر، سبب می‌شود واژه‌ها، حامل بار معنایی فراتر از معانی اصلی و اوّلیّة خود باشند که به آنها، معانی ثانوی یا تضمّنی گفته می‌شود. معنای تضمّنی بیانگر از احساس شاعر به پدیده‌هاست که در برخی واژه‌های شعر مندرج می‌گردد. نظامی گنجه‌ای از شاعرانی است که در خلق آثار خویش علاوه بر توجّه به زیبایی‌های لفظی که بر قدرت نفوذ کلامش می‌افزاید، تلاشی کرده عواطف و احساسات، تفکّرات، جهان‌نگری و عقاید خویش را نیز بیان نماید؛ لذا بررسی آثارش از حیث زبانی می‌تواند شرایط مناسبی به منظور شناخت بهتر خصوصیّات فکری و روانی او فراهم سازد. ما با کاوش در حوزة واژگان پرکاربردی که دارای معانی تضمّنی است و بررسی چگونگی معناداری آنها در خمسة نظامی، سعی نموده‌ایم به ترسیم مشخّصاتی از جهان‌بینی شاعر و گرایش‌های روحی او بپردازیم. واژه‌های مورد بررسی در این جستار، به ترتیب بسامد عبارت اند از: «خون»، «سایه»، «کلید»، «چراغ» و «عشق». معانی ضمنی برخاسته از این واژه‌ها گاه به سبب مجاورت با واژه‌های دیگر در بافت کلام، تقویت می‌شود. یافته‌های این پژوهش نیز، تأثیر ناملایمات و خشونت‌های دوران پرآشوب شاعر، جست وجوی او در جهت دستیابی به امنیّت و آرامش و تلاش برای مقابله با مشکلات را نشان می‌دهد.
احمدی، علی اصغر (۱۳۶۸) روان¬شناسی شخصیّت از دیدگاه اسلامی، تهران، امیرکبیر.
اخیانی، جمیله و اصغر بیرانوند (۱۳۹۲) «هاله‌های موسیقایی در معنای دو واژه در شعر حافظ»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت، دوره دوم، شمارة ۱، صص ۱۱۷- ۱۲۵.
انوری، حسن (۱۳۸۱) فرهنگ بزرگ سخن، چاپ سوّم، تهران، سخن.
باردن، لورنس (۱۳۷۴) تحلیل محتوا، ترجمة محمد یمنی دوزی سرخابی و ملیحه آشتیانی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
پارساپور، زهرا (۱۳۸۳) مقایسة زبان حماسی و غنایی با تکیه بر اسکندرنامه و خسرو وشیرین نظامی، تهران، دانشگاه تهران.
پالمر، فرانک رابرت (۱۳۸۱) نگاهی تازه به معنی¬شناسی، ترجمة کورش صفوی، چاپ سوّم، تهران، مرکز.
پورنامداریان، تقی (۱۳۸۰) در سایة آفتاب، تهران، سخن.
تبریزی، محمّدحسین‌بن خلف (۱۳۶۱) برهان قاطع، تهران، امیرکبیر.
جعفری، محمّدتقی (۱۳۷۰) حکمت، عرفان واخلاق در شعر نظامی گنجوی، تهران، انتشارات کیهان.
جورارد، سیدنی.
ام (۱۳۸۷) شخصیّت سالم از دیدگاه روان‌شناسی انسان‌گرا، ترجمة فرهاد منصف، اصفهان، جهاددانشگاهی واحد اصفهان.
حجازی، بهجت السادات (۱۳۸۹) طبیبان جان (گرایش‌های روان¬شناختی و روان درمانی در اشعار عطار و مولانا)، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
ریپکا، یان (۱۳۶۴) ادبیّات فارسی در زمان سلجوقیان و مغولان، ترجمة یعقوب آژند، تهران، گستره.
رید، هربرت (۱۳۵۴) معنی هنر، ترجمة نجف دریابندری، چاپ سوّم، تهران، فرانکلین.
زنجانی، برات (۱۳۶۳) تاریخ ولادت و وفات نظامی گنجوی، سال دهم، شمارة ۱۲، صص ۸۷۵- ۸۷۷.
سارتر، ژان پل (۱۳۶۳) اصول روان¬شناسی (انگیزه‌های روانی)، تهران، فرخی.
ستّاری، جلال (۱۳۶۶) رمز و مثل در روانکاوی، تهران، انتشارات توس.
صفا، ذبیح¬الله (۱۳۸۸) تاریخ ادبیّات در ایران و در قلمرو زبان فارسی، جلد۲، چاپ هفتم، تهران، فردوس.
صفوی، کورش (۱۳۸۳) از زبان‌شناسی به ادبیّات، جلد دوّم: شعر، چاپ دوّم، تهران، سورة مهر.
طبری، احسان (۱۳۸۲) مسائلی از فرهنگ و هنر و زبان، چاپ سوّم، تهران، مروارید.
علوی مقدم، مهیار و زهرا بهرامیان (۱۳۸۹) «بررسی واژه‌شناختی زبان شعر انتظار»، نشریة ادبیات پایداری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال اوّل، شمارة دوّم، صص 219- 238.
عمران‌پور، محمّدرضا (۱۳۸۶) «اهمیّت عناصر و ویژگی‌های ساختاری واژه در گزینش واژگان شعر»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دورة اول، شمارة ۱، صص 153-180.
غیاث الدین رامپوری، محمدبن جلال‌الدین (۱۳۶۳) غیاث اللغات، چاپ سوّم، تهران، امیرکبیر.
فتوحی، محمود (۱۳۸۹) بلاغت تصویر، چاپ دوّم، تهران، سخن.
فروید، زیگموند (۱۳۳۴) هذیان و رؤیا در «گرادیوا»ی ینسن، ترجمه محمود نوائی، کتابخانه دیجیتال هندوستان، دسترسی در www.
ketabnak.
com، بازیابی: ۱ اردیبهشت ۱۳۹۵.
------------ (۱۳۹۰) موسی اثر میکل آنژ، ترجمة محمود بهفروزی، تهران، جامی.
لاهوتی، سیّد قادر و سیّدجعفر حمیدی (۱۳۹۱) «نگاهی به کاربرد واژة دل در اشعار حسین پناهی»، نشریة زبان و ادبیات فارسی، دورة سوم، شمارة ۳، صص 169- 190.
مک دونالد، م.
و (۱۳۷۱) «دیدگاه‌های اجتماعی و مذهبی نظامی گنجه‌ای»، ترجمة روح انگیز کراچی، فرهنگ، شمارة ۱۰، صص 431- 438.
نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (۱۳۷۸) اقبالنامه، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی و به کوشش سعید حمیدیان، چاپ چهارم، تهران، قطره.
--------------------------- (۱۳۷۶) خسرو و شیرین، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی و به کوشش سعید حمیدیان، چاپ دوّم، تهران، قطره.
--------------------------- (۱۳۷۶) شرفنامه، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی و به کوشش سعید حمیدیان، چاپ دوّم، تهران، قطره.
--------------------------- (۱۳۹۳) لیلی و مجنون، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی و به کوشش سعید حمیدیان، چاپ پانزدهم، تهران، قطره.
--------------------------- (۱۳۸۳) مخزن الاسرار، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی و به کوشش سعید حمیدیان، چاپ هفتم، تهران، قطره.
--------------------------- (۱۳۷۷) هفت پیکر، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی و به کوشش سعید حمیدیان، چاپ سوّم، تهران، قطره.
هال، جیمز (۱۳۹۰) فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة دکتر رقیّه بهزادی، چاپ پنجم، تهران، فرهنگ معاصر.
هوش السّادات، منصوره و احمد حسنی رنجبر (۱۳۹۴) «بررسی و تحلیل فرایندهای اصلی واژه‌آفرینی در غزلیّات شمس»، نشریة سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورة ۸، شمارة ۲، صص ۴۲۹ـ۴۵۰.
