پایداری فرهنگی، تراکم و گونه‌شناسی مسکن؛ مطالعه‌ی موردی: نمونه‌هایی از عرصه‌های مسکونی کلان‌شهر تبریز
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیاسلام کرمی 1 , مجتبی رفیعیان 2 , علی جوان فروزنده 3 , روشنک سخی نیا 4
1 - استادیار گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران و دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی شاهرود، سمنان، ایران
2 - دانشیار گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
3 - استادیار گروه معماری واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران
4 - پژوهشگر دکتری گروه معماری واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران
کلید واژه: پایداری فرهنگی, مسکن, گونه شناسی, تراکم کالبدی, Spacemate,
چکیده مقاله :
با آگاهی از مولفه های پایداری فرهنگی، صورت و سیرت معمارانه ی یک بنا می تواند به مثابه یک محصول فرهنگی جلوه کند.در این پژوهش سعی بر آن است که با کمک ابزاری برای مطالعه ی تراکم کالبدی و گونه شناسیِ مسکونی و با تکیه بر ابعاد فرهنگی، مفهوم فرهنگ را به ویژه در راستای انطباق با ارزش های سنتی و اسلامی با ماهیت کیفی در عرصه ی نظری و عملی به مفهوم پیچیده و کاربردیِ تراکم کالبدی با ماهیت کمّیپیوند زده و از این طریق، راهکاری برای حضور مستمر فرهنگ در شهرهای معاصر و به ویژه عرصه های مسکونی باماهیتی کمّی- کیفی فراهم آورد. نمودار spacemate ابزاری است بر اساس رابطه ی تراکم و فرم ساختارها در مقیاس مورد مطالعه که می تواند راهنمای معماران، برنامه ریزان و طراحان شهری در تصمیم گیری و طراحی باشد. چهار شاخص کمّی تراکم در آن به طور هم زمان دخالت داده می شود. در این پژوهش هم کاراییِ این ابزار در حیطه ی سنجش پایداری مورد آزمون قرار می گیرد و هم از آن به عنوان روشی در تعریف رابطه ی گونه ها و پایداری استفاده می شود. پس از مروری اجمالی بر ادبیات موضوع در سه حوزه ی مفهومیِ گونه شناسی، تراکم و پایداری فرهنگی تلاش شده است ارتباط این سه با تعریف شاخص های کیفی پایداری فرهنگی و شاخص های کمّی تراکم کالبدیِ منتهی به گونه های مختلف مسکن روشن گردد. نگرش گونه شناسانه به مسکن در پیوند با مباحث فرهنگی از آن جهت می تواند مفید باشد که در تجویز راه حل ها و برنامه ها می توان به روشنی از گونه های معینی حمایت کرد یا آن ها را منع یا محدود نمود. برای استخراج ابعاد و شاخص های پایداری فرهنگی، مفاهیم کیفی پایداری فرهنگی مسکونی با استفاده از روش دلفی طی دو مرحله مصاحبه و پرسشنامه با شرکت ده تن از صاحبنظران در معرض قضاوت و انتخاب قرار گرفته است. از این میان، 6 مفهوم به عنوان مهم ترین مفاهیم تشخیص داده شده و در تحلیل ها مورد استفاده قرار گرفته است. یازده نمونه از نقاط مختلف عرصه های مسکونی شهر تبریز نیز به نمایندگی ازگونه های متفاوت و با در نظر گرفتن توزیع جغرافیایی و فرهنگی در سطح شهر برای تحلیل برگزیده شده است. پس از محاسبات و تحلیل های آماری، میزان پایداریِ فرهنگی هر نمونه به عنوان نتیجه ی تحقیق بر روی نمودار spacemate پیاده و تفسیر شده است.
By drawing on the tool of studying physical density and residential typology with reference to cultural dimensions, this study aims to examine the concept of culture, with particular emphasis on traditional and Islamic values (with qualitative nature), within both theoretical and practical domains and bring it together with the complex and practical concept of physical density(with quantitative nature). In doing so, this study attempts to find strategies to guarantee the perpetual presence of culture in contemporary cities and particularly in residential setups (with qualitative/quantitative nature). The Spacemate is a tool based on the relation between density and structural forms in any scale under study which can assist architects, planners, and urban designers in their decision-making and design projects, where four quantitative indices of density can get involved simultaneously. In this study, not only this tool would be examined in relation to sustainability but also it will be used as a method in defining the relation between the types and sustainability itself. After a brief review on the related literature in three fields of typology, density and cultural sustainability, the study attempts to clarify the relationship between these three fields and the definition of qualitative indices, cultural sustainability and quantitative indices of physical density which relate to different types of residences. A typological approach to the issue of housing with regards to cultural debates can be instrumental because while proposing solutions and programming it can indicate which specific types are to be supported and which types to be prevented or restricted. In order to extract the dimensions and indices of cultural sustainability, qualitative concepts of residential sustainability in the domain of culture was surveyed and by utilizing the Delphi method, during two stages, the questionnaires completed by tens of experts in the field were assessed and selected. From among these concepts, six were detected as the most important concepts and were used during the analysis. Eleven samples from various points of residential spaces in the city of Tabriz were selected for the analysis as representatives of the different types while considering the geographical and cultural distribution of the city. After calculation and statistical analysis of the data, the degree of cultural sustainability of each sample was transferred to Spacemate and was interpreted.
اخوت، هانیه (1391)؛ «بازشناسی مولفه هاي هویتی مسکن سنتی براساس آیات قرآن وروایات ائمه معصومین»، دوفصلنامه پژوهش های میان رشته ای قرآن، دوره 3، شماره 2، صص 67 - 86.
اخوت، هانیه؛ نینا الماسی فر و محمدرضا بمانیان (1389)؛ معماري وشهرسازي سنتی درکشورهاي اسلامی، تهران، انتشارات هله.
امین پور، احمد؛ رامین مدنی؛ حامد حیاتی و محمد علی دلداده (1394)؛ «بازشناسی مفاهیم مسکن و سکونت بر اساس آموزه های اسلامی»، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 40، صص، 47-60.
حجتی، نگین و مرجان نعمتی مهر (1396)؛ «کاربست برنامه ریزی فرهنگی در شهر جدید هشتگرد»، صفه، دوره 27، ش. 77، صص 79-98.
دهداری، مصطفی(1395)؛ تحلیل فضایی گونه شناسی مسکن شهری، مطالعه موردی: شهر گرگان، پایان نامه کارشناسی ارشد منتشر نشده، با راهنمایی دکتر جعفر میر کتولی، دانشگاه گلستان، دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی شهری.
راهب، غزال (1394)؛ «واکاوی مفهوم گونه در مسکن بومی و تبیین رویکردی برای دسته بندی گونه های مسکن روستایی در ایران»، مسکن و محیط روستا، شماره 150، صص. 3-18 .
شفایی، مینو و رامین مدنی (1392)؛ «راهکارهای طراحی عرصه میانه با رویکرد جبران سازی مسکن حداقل در ایران»، فصلنامه معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره 11، صص. 153-165.
صالحی میلانی، ساسان و مریم محمدی(1389)؛ «اهداف و شاخص های تحقق پایداری فرهنگی»، نامه معماری و شهرسازی، دو فصلنامه دانشگاه هنر، شماره 5، صص، 81-97.
ضرغام فرد، مسلم، ابوالفضل مشکینی، احمد پوراحمد و بنیامینو مورگانتی (1398)؛ «تدقیق نماگرهای مسکن شایسته از دیدگاه مکتب اسلام»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال نهم، شماره 35، صص، 45-33.
عسگری رابری، اباصلت ؛ شهاب عباس زاده و علی اصغر آبرون (1394)؛ «بررسی عناصر فضایی - کالبدی تاثیرگذار بر مسکن روستایی»، مجله پژوهش و برنامه ریزی روستایی، سال چهارم شماره 4، زمستان 94، صص 177-193.
عیسی زاده، کوثر (1395)؛ «تحلیل شناخت تأثیر فرهنگ بر کالبد و طراحی شهرها با تأکید بر نظریه های فرهنگی طراحی مجتمع های زیستی»، مدیریت شهری، شماره 46، صص، 71-96.
عینی فر، علیرضا (1389)؛ «گونه شناسی مجتمع های مسکونی تهران با معیار فضای باز»، آرمانشهر، شماره 5 پاییز، صص، 35-45.
فیاض انوش، ابوالحسن وعباسعلی سنائی راد (1391)؛ «شاخص هاي کالبد و فرهنگ خانه در منابع اسلامی»، مجموعه مقالات نخستین همایش آرمان شهر اسلامی، دانشگاه اصفهان، صص، 315 - 332.
میرکتولی، جعفر و مصطفی آریان کیا (1396)؛ «بررسی مولفه های تاثیر گذار در شکل گیری کالبد مسکن شهری از دیدگاه گونه شناسی با تاکید بر تراکم ساختمانی و تعداد طبقات (مطالعه موردی: شهر گرگان)»، نشریه مطالعات نواحی شهری دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال چهارم، شماره1،پیاپی10، صص.131-148.
نشاط، اکبر؛ مجید نیکایی و محمدحسین شریف زادگان (1392)؛ «پیش بینی مسکن کم درآمد با تحلیل طرف عرضه و تقاضا (مطالعه موردی: شهر دامغان)»، فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره 45، شماره 3، صص، 147-168.
نقره کار، عبدالحمید (1387)؛ درآمدي برهویت اسلامی درمعماري و شهرسازي، انتشارات شرکت طرح و نشر پیام سیما.
نقی زاده، محمد (1387)، شهر و معماری اسلامی، تهران، نشر مانی.
نوربرگ شولتز، كريستيان (1381)؛ مفهوم سكونت، به سوي معماري تمثيلي، ترجمه محمود امير ياراحمدي، تهران، آگه.
وثیق، بهزاد وآزاده پشوتنی زاده (1388)؛ «مفهوم سکونت درآیات وروایات اسلامی»، مسکن و محیط روستا، شماره 129صص، 50-65.
وثیق، بهزاد (1395)؛ «شناخت معماري سکونتگاه براساس آیات قرآن»، پنجمین کنفرانس الگوي اسلامی ایرانی پیشرفت: الگوی پایه پیشرفت، تهران.
Alexander, E.R. (1993); “Density measures: a review and analysis”, Journal of Architecture and Planning Research, 10(3), pp. 181-202.
Ayyildiz,Sonay , F.Erturk , S.Durak and A.Dulger (2017); “Importance of Typological Analysis in Architecture for Cultural Continuity…”, IOP Conference Series: Materials Science and Engineering,vol. 245, issue 7, (072033), pp. 1-15.
Beatley, Timothy and Kristy Manning (1997); “The Ecology of Place; Planning for Environment, Economy and Community”, Island Press, Washington D.C.
Berghauser Pont , M. and Haupt , P. (2009); Space Density and Urban Form, Published Ph.D. Thesis, Netherlands, Technical University of Delft, Faculty of Architecture, Department of Urbanism.
Berghause Pont, Meta and Haupt, Per (2005); “The Spacemate: Density and theTypomorphology of the urban fabric”, Nordisk Arkitektur Forskning, 2005: 4, pp. 55-68.
De Mauro, Tullio (1985); Tipologia, Casabella, 509-510, pp. 88-91.
Forsyth A. (2003); Measuring density: Working definitions for residential density and building density” Design Brief ,8, Design Center for American Urban Landscape, University of Minesota.
Guney, Yasemin I.(2007); Type and typology in architectural discourse, BAÜ FBE (9) (1), pp. 3-18.
Hawkes, J (2001); The Fourth Pillar of Sustainability: Cultures Essential Role in Public Planning. Melbourne: Common Ground.
Mercer, Colin (2006); Cultural Planning for Urban Development and Creative Cities, in Shanghai Cultural Planning Paper doc.
Postalci, Ikbal Ece and Guldehan Fatma Atay (2019); “Rethinking on Cultural Sustainability in Architecture…”, Sustanability(journal), 2019,11,1069.
Prescott , Allen, R., (1995); Assessing rural sustainability, International Unionfor Conservation of Nature and Natural Resources - World Conservation Union; london.
Stevenson, Debora (2003); Cities and Urban Cultures, Open University Press.
