تبیین «تصور» در جایگاه مقسم، قسم و قسیم از منظر ملاصدرا
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران
کلید واژه: تصور, تصدیق, مقسم, قسم, ابن‌سینا, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
در تقسیم علم حصولی به تصور و تصدیق، علاوه بر اینکه یکی از اقسام، «تصور» است، مقسم نیز «تصور» است. قواعد تقسیم اقتضا میکند مقسم و قسم از لحاظ مفهومی، عین یکدیگر نباشند، از اینرو، برای دفع اشکال «اتحاد قسم و مقسم» یا «انقسام شیء به خود و غیر خود»، باید «تصور»ی که در مقسم است با «تصور»ی که در قسم است، تفاوت داشته باشد. این مقاله مهمترین تبیینهای منطقدانان مسلمان از این مطلب را بررسی کرده و مواجهۀ ملاصدرا با دیدگاه آنها را تحلیل نموده است. همچنین بر اساس عبارات ملاصدرا و نیز مبانی حکمت متعالیه، تصور در سه جایگاه قسم، قسیم و مقسم در دو مقام تبیین شده است: یکی مقام تقرر ماهوی ـ‌که مقتضای تقسیم تصور (مطلق علم حصولی) به دو قسم بسیط «تصور» و «تصدیق» است و چیستی آن‌دو را مشخص میکند‌ـ و دیگری مقام تحقق و وجود، که ابتنای تصدیق بر تصورِ قسمی را نشان میدهد و مستفاد از عبارات ابن‌سیناست.
When dividing the acquired knowledge into concept and judgment, not only concept is one of the divisions, but the source of division is also a “concept”. The principles of division necessitate the source of division and the division not to be conceptually identical. Accordingly, in order to remove the problem of the “oneness of the source of division and division” or “the division of the thing into the self and other-than-the self”, the “concept” in the source of division must be different from the “concept” in the division. This paper examines Muslim logicians’ most important explanations in this regard and analyzes Mullā Ṣadrā’s standpoint in comparison to theirs. Moreover, based on his statements and the principles of the Transcendent Philosophy, concept has been explained as the source of division, division, and divided in two modes: the first is quiddative reading, which requires the division of concept (absolute acquired knowledge) into two simple types of “concept” and “judgment” and signifies their whatness. The second mode deals with realization and existence, which demonstrates the reliance of judgment on divided concept and is derived from Ibn Sīnā’s statements in this regard.
ابن‌سینا (1364) منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة فی المنطق، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشى نجفی.
ابن‌سینا (1404الف) التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، قم: مكتب الاعلام الاسلامى.
ابن‌سینا (1404ب) الشفاء (المنطق)، تحقیق سعید زاید، قم: کتابخانه آيت‌الله مرعشى نجفی.
جرجانی، علی‌بن محمد (1427ق) «حاشیۀ رساله شمسیه»، در قطب‌الدین رازی، شروح الشمسیة، قم: مدین.
حسین‌زاده، محمد (1400) «بازخوانی و تحلیل دیدگاه ملاصدرا دربارۀ تصدیق منطقی (با توجه به نظریۀ اصالت وجود)»، فلسفه و کلام اسلامی، دورۀ 54، شمارۀ 1، ص38ـ21.
خسروپناه، عبدالحسین؛ عاشوری، مهدی(1392) «مقسم تصور و تصدیق از منظر معرفت‌شناسی نوصدرایی»، فلسفه و کلام اسلامی، سال 46، شمارۀ 5، ص78ـ55.
رازی، فخرالدین (1373) شرح عیون الحکمة، تحقیق احمد الحجازی و احمد السقا، تهران: مؤسسة الصادق.
رازی، فخرالدین (1381) منطق الملخص، تحقیق و تعلیق احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، تهران: دانشگاه امام صادق.
رازی، قطب‌الدین (1427ق) شروح الشمسیة (تحریر القواعد المنطقیة)، قم: مدین.
رازی، قطب‌الدین (بی¬تا) شرح المطالع فی المنطق، قم: کتبی نجفی.
ساوی، عمربن سهلان (1383) البصائر النصیریة فی علم المنطق، با تعلیقات شیخ محمد عبده، تحقیق حسن غفارپور مراغی، تهران: شمس تبریزی.
سلیمانی امیری، عسکری (1380) «تصور و تصدیق از دیدگاه صدرالمتألهین»، معرفت، شمارۀ 42، ص35ـ31.
سهروردی، شهاب‌الدین (1385) المشارع و المطارحات، تصحیح مقصود محمدی و اشرف عالی¬پور، تهران: حق یاوران.
شیرازی، قطب‌الدین (1388) شرح حکمة الاشراق، به‌انضمام تعلیقات صدرالمتألهین، ج1، تحقیق سید محمد موسوی، تهران: حکمت.
فارابی، ابونصر محمد (1408ق) المنطقیات للفارابی، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
فعالی، محمد تقی (1378) «تصور و تصدیق»، خردنامۀ صدرا، شمارۀ 18، ص57ـ40.
کاتبی قزوینی، نجیب‌الدین علی‌بن عمر (1427ق) الرسالة الشمسیة فی‌القواعد المنطقیة، در قطب‌الدین رازی، شروح الشمسیة، قم: مدین.
ملاصدرا (1363) رسالۀ التصور و التصدیق، بهمراه الجوهر النضید، تحقیق محسن بیدارفر، قم: بیدار.
ملاصدرا (1381) الحكمة المتعالية فى الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1388) تعلیقات شرح حکمة الاشراق، در قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ج1، تحقیق سید محمد موسوی، تهران: حکمت.
