تأملی هرمنوتیکی در باب «کنش گفتاری» مهدی بازرگان، با تمرکز بر مفهوم سکولاریسم
محورهای موضوعی : • بکارگیری نظریه‌ها و روش‌های جدید
جواد مویزچی
1
,
سیدخدایار مرتضوی
2
,
سید مصطفی تقوی
3
1 - دانشجوی دکتری علوم سیاسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
2 - استادیار، گروه علوم سیاسی و روابط بین¬الملل، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه انقلاب اسلامی، پژوهشکده تاریخ معاصر، تهران
کلید واژه: بازرگان, کنش گفتاری, هرمنوتیک, سکولاریسم و اسکینر,
چکیده مقاله :
«مهدی بازرگان» در جایگاه یکی از مهمترین چهرههای جریان روشنفکری دینی ایران، ضمن اشتهار به دیانت، کوششهای قابل توجهی در حوزۀ اندیشه و عمل سیاسی داشت. با این حال یکی از پرسشها دربارۀ وی، فهم نسبت او با «اندیشه سکولاریسم» است؛ چنانکه در کنار انبوه گزارهها مبنی بر غیر سکولار خواندنش، قرائن زیادی نیز او را در زمرۀ اندیشمندی سکولار جای میدهد. در این مقاله سعی میشود تا با بهرهگیری از روش تفسیری (هرمنوتیک) و به طور خاص روایت «کوئنتین اسکینر»، برای سؤال سکولار بودن یا نبودن بازرگان، پاسخ یافته شود. بر این اساس پرسش اصلی این پژوهش با تمرکز بر مدلِ خاص تفسیری اسکینر که بر فهمِ «قصدِ مؤلف» و ضرورت «فهمِ کنشِگفتاری قصدشده» در چارچوب زبانی، مجادلات فکری و منازعات سیاسی زمانه تأکید دارد، به بوته ارزیابی گزارده میشود. در روند این پژوهش، ضمن آشکار شدن ظرافتها و دشواریهای خوانش آرای روشنفکری چون بازرگان، ظرفیت الگوی پنج‌مرحله‌ای اسکینر برای فهم فرایند تحلیل نمایان میشود و این نتیجه حاصل می‌گردد که آرا و کنشهای بازرگان بهویژه در سالهای پایانی عمر وی، ظرفیت بالا و دلالتهای آشکاری برای خوانش سکولار دارد.
A Hermeneutical Contemplation on the Concept
of "Discourse Action" by Mehdi Bazargan,
with a Focus on the Concept of Secularism
Javad Mavizchi*
Seyyed Khodayar Mortazavi Asl **
Seyyed Mostafa Tagavi***
"Mehdi Bazargan," as one of the most prominent figures of the enlightened religious intellectual movement in Iran, while expressing devotion to religion, made significant efforts in the realms of thought and political action. Nevertheless, one of the questions about him concerns his relationship with "secular thought," as numerous statements suggesting his non-secular interpretation are juxtaposed with ample evidence placing him within the realm of secular scholarship. This article aims to utilize a hermeneutic interpretive approach, particularly drawing on the narrative of "Quentin Skinner," to answer the question of whether Bazargan was secular or not. Based on this, the primary question of this research, focusing on Skinner's specific interpretive model that emphasizes understanding the "author's intention" and the necessity of "understanding the intended speech act" within a linguistic framework, is examined to evaluate the proposition. In the course of this research, while uncovering the subtleties and difficulties of interpreting the ideas of enlightened thinkers like Bazargan, the potential of Skinner's five-stage model emerges for understanding the analytical process, leading to the conclusion that Bazargan's views and actions, especially in his later years, exhibit a high potential and clear implications for a secular interpretation.
Keywords: Bazargan, speech act, hermeneutics, secularism, and Skinner.
* Ph.D. Student of Political Science, South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
jama2018ps@gmail.com
** Corresponding Author: Assistant Professor, Department of Political Science and International Relations, South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Kh_mortazavi@azad.ac.ir
*** Assistant Professor, Department of Islamic Revolution, Institute of Contemporary History, Tehran, Iran.
Smtm38@gmail.com
آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء؟! (1376) فصلنامه کتاب نقد، سال اول، شماره 2 و 3، بهار و تابستان، صص 343-367.
آشوری، داریوش (1355) واژگان فلسفه و علوم اجتماعی، تهران، آگاه.
ارکون، محمد (1399) سکولاریسم و دین (اسلام -مسیحیت- غرب)، ترجمه کیوان محمدی و بیان راستگو، تهران، نگاه معاصر.
اسکینر، کوئنتین (1393) بینش‌های علم سیاست، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران، آفرهنگ جاوید.
اسماعیلی، خیرالله (1380) دولت موقت، چاپ دوم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
بادامچیان، اسدالله (1384) بررسی تحلیلی نهضت آزادی ایران، چاپ دوم، تهران، اندیشه ناب.
بازرگان، مهدی (1343) مدافعات (در دادگاه غیر صالح تجدیدنظر نظامی/ یادداشت نطق دفاعی آقای مهندس بازرگان در جلسه دادگاه تجدیدنظر دادرسی ارتش در عشرت¬آباد ¬1342)، جلد سوم، قسمت اول، چاپ سوم (14/12/1356)، چاپ در خارج¬ از کشور، اسناد نهضت¬ آزادی ایران.
--------- (1362) بازیابی ارزش¬ها، تهران، نهضت آزادی.
--------- (1374) آیا اسلام یک خطر جهانی است؟، تهران، قلم.
--------- (1377) آخرت و خدا هدف بعثت انبیا، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
--------- (1396) مجموعه آثار، جلد 2، چاپ سوم، تهران، قلم.
بروجردی، مهرزاد (1377) روشن¬فکران ایرانی و غرب: سرگذشت نافرجام بومی¬گرایی، ترجمه جمشید شیرازی، چاپ هفتم، تهران، فروزان.
پورفرد، مسعود (1392) صورت¬بندی روشن¬فکری در جمهوری اسلامی ایران، تهران، سازمان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
تولی، جیمز (1383) روش¬شناسی اسکینر در تحلیل اندیشه سیاسی، ترجمه غلامرضا بهروز لک، مجله علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم (ع)، زمستان، شماره 28، صص 57-84.
حجاریان، سعید (1396) «پارتیزان فکری»، ماهنامه مهرنامه، سال هشتم، شماره 52، تیرماه، صص 137-139.
حقیقت، سید صادق (1387) روش¬شناسی در علوم سیاسی، چاپ دوم، قم، دانشگاه علوم انسانی مفید.
خردمند، محمد (1384) «تحلیلی بر واپسین نظریه مهندس بازرگان»، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم سیاسی، قم، دانشگاه باقرالعلوم، دوره هشتم، شماره 32، زمستان، صص 297-312.
سبحانی، محمدتقی (1390) آیین¬ عرفی (جستارهایی انتقادی در بنیادهای سکولاریسم)، جمعی از نویسندگان با نظارت علمی محمدتقی¬ سبحانی به اهتمام مهدی امیدی، تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
سکولارها چگونه سکولار شدند؟ (1389) ماهنامه مهرنامه، سال اول، شماره 3، خردادماه، صص 12-15.
سمیعی، محمد (1396) نبرد قدرت در ایران: چرا و چگونه روحانیت برنده شد؟ تهران، نشرنی.
شایگان، داریوش (1356) آسیا در برابر غرب، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر.
شعبانی ¬سارویی، رمضان (1389) جریان¬شناسی سیاسی فرهنگی ایران، چاپ دوم، قم، اعتدال.
شمسینی غیاثوند، حسن (1392) «سکولاریسم در گفتمان روشن¬فکران دهه چهارم انقلاب اسلامی ایران»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال دهم، شماره 34، پاییز، صص 69-108.
صفار هرندی، مرتضی (1389) نقش¬آفرینان عصر تاریکی (1)، تهران، کیهان.
صفاریان، غلامعلی و فرامرز معتمد (1382) سقوط دولت بازرگان [مجموعه مصاحبه]، تهران، قصیده‌سرا.
قوچانی، محمد (1390) «لیبرالِ تنها: چگونه مهدی بازرگان تا پایان عمر «اصلاح¬طلب» باقی ماند؟»، ماهنامه مهرنامه، سال دوم، شماره 18، دی، صص 12-15.
کریمی، بهاره (1392) «تحلیل چرایی رگه¬های لیبرالیستی و روشن¬فکری سکولار در اندیشه اصلاح¬طلبان دینی (مطالعه موردی: مهدی بازرگان)»، رساله کارشناسی¬ارشد، استاد راهنما: طهماسب علیپوریانی، تهران، دانشگاه رازی، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی.
لامعی، شعبانعلی (1387) مهندس بازرگان در آیینه خاطرات، تهران، رامند.
محمودی، سید علی (1394) نواندیشان ایرانی، نقد اندیشه¬های چالش¬برانگیز و تأثیرگذار در ایران معاصر، چاپ سوم، تهران، نشرنی.
مرتضوی، سید خدایار (1386) «تبیین روش¬شناسی اندیشه سیاسی از منظر کوئنتین اسکینر»، پژوهشنامه علوم ¬سیاسی، سال سوم، شماره اول، زمستان، صص 159-191.
مرکز بررسی اسناد تاریخی (1390)، مهندس مهدی بازرگان به روایت اسناد ساواک، جلد 1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی.
مصباح ¬یزدی، محمدتقی (1379) پرسش¬ها و پاسخ¬ها (جلد سوم: حکومت دینی)، چاپ چهارم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام¬خمینی قدس سره.
موسوی خمینی، روح¬الله (1389) صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی(س) (بیانات، پیام¬ها، مصاحبه‌ها، احکام، اجازات¬ شرعی و نامه¬ها)، جلد 6 و 20، چاپ پنجم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
نجاتی، غلامرضا (1375) شصت سال خدمت و مقاومت (گفت¬وگو با مهندس بازرگان)، تهران، رسا.
نراقی، آرش (1395) سنت و افق¬های گشوده، تهران، نگاه معاصر.
یزدی، ابراهیم (1386) روشن¬فکری دینی و چالش¬های جدید، مقالات و مصاحبه¬ها، چاپ دوم، تهران، کویر.
یوسفی اشکوری، حسن (1376) سیری در زندگی، آثار و افکار مهندس مهدی بازرگان: در تکاپوی آزادی، جلد اول، قسمت اول، تهران، شرکت سهامی انتشارات قلم.
---------------- (1379) سیری در زندگی، آثار و افکار مهندس مهدی بازرگان: در تکاپوی آزادی، جلد اول، قسمت دوم، تهران، شرکت سهامی انتشارات قلم.
Skinner, Quentin (2002) Visions of Politics, Volume 1: Regarding Method, Cambridge University Press.
Tully, James (1988) “The Pen is a Mighty Sword: Quentin Skinner and his Critics, s Analysis of Politics” in Meaning and Context: Quentin Skinner and his Critics, ed. James Tully, Cambridge.
